Wdrażanie dostępności w publicznych instytucjach kultury – szansa czy narzucona prawnie konieczność?

Wprowadzenie w Polsce regulacji prawnych dotyczących dostępności zrodziło wiele pytań i potrzebę zbadania nowych zjawisk, takich jak gotowość organizacji do wdrożenia dostępności pod względem organizacyjnym, prawnym, finansowym czym mentalnym. W ramach projektu badawczego „Dostępność cyfrowa, architektoniczna i informacyjno-komunikacyjna w publicznych instytucjach kultury” Agnieszka Konior, Anna Pluszyńska, Anna Grabowska i Agnieszka Czyczyło przeprowadziły analizę danych zastanych (raportów dostępności, stron internetowych), zogniskowane wywiady grupowe z różnymi grupami interesariuszy oraz ankiety wśród małopolskich instytucji kultury.

Głównym założeniem projektu była próba odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim zakresie małopolskie instytucje kultury są przygotowane do wdrożenia dostępności. Problem został uszczegółowiony pytaniami badawczymi, które pełnią rolę nagłówków w poniższym artykule. Jednym z najważniejszych wniosków z badań jest to, że poza aspektami finansowymi, kluczowe okazują się wrażliwość, otwartość, budowanie sieci współpracy i dostęp do wiedzy. Dostrzeżenie tych wartości bazowych skłania do przyjrzenia się humanistycznym aspektom zarządzania. Zwieńczeniem artykułu są konkretne rekomendacje mające na celu poprawę efektywności działań podjętych w badanym obszarze.

W jaki sposób zagadnienia prawne związane z ustawą o zapewnianiu dostępności przekładają się na praktyczne działania zarządcze i organizacyjne?

Wprowadzenie ustawy o dostępności spotkało się raczej z umiarkowanym odbiorem. Zarówno uczestnicy badań fokusowych, jak i ankietowani zauważają wady oraz zalety wprowadzania norm prawnych dotyczących dostępności. Do tych pierwszych zaliczają przede wszystkim zakres przedmiotowy ustawy. Inaczej mówiąc − badani podkreślali, że ustawa jest nieprecyzyjna, wymagająca i bardzo trudna do wdrożenia w krótkim czasie, w dodatku bez dodatkowego wsparcia (w tym także finansowego). Zdaniem badanych wprowadzenie ustawy przyczyniło się do większej biurokracji i nacisku na ilość, a nie jakość. Zaletą natomiast jest to, że wprowadzenie regulacji prawnych zmobilizowało do działania oraz zwiększyło świadomość pracowników, odbiorców i otoczenia instytucji co do szczególnych potrzeb odbiorców i możliwości niwelowania barier. Ustawa w pewnym sensie wymusiła zmiany organizacyjne i zarządcze.

Ryc. 1. Etapy wdrożenia ustawy o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych

Zauważalną zmianą było utworzenie w strukturze organizacji odrębnego stanowiska koordynatora dostępności lub delegowanie zadań z tym związanych konkretnej osobie spośród zatrudnionych pracowników. Ponadto proces wdrażania dostępności w wielu organizacjach jest traktowany jako praca zespołowa, do której angażowane są też inne osoby poza samym koordynatorem. Warto jednak zauważyć, że instytucje rzadziej przyjmują podejście partycypacyjne w tym procesie, stale współpracując z otoczeniem zewnętrznym. Instytucje kultury również rzadko prowadzą badania wśród odbiorców ze szczególnymi potrzebami. Część instytucji opracowała krótkoterminowe plany działania na rzecz poprawy zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, a niektóre uwzględniły ten obszar działalności w swoich planach budżetowych.

W jaki sposób przedstawiciele instytucji kultury rozumieją zapewnienie dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami?

Czym jest dla nich dostępność?

Kim są dla nich osoby ze szczególnymi potrzebami?

Uczestnicy badań fokusowych oraz ankietowani definiują dostępność jako coś, co daje wolność wyboru, niezależność, ale także gwarantuje równość i samodzielność w korzystaniu z usług i produktów kulturalnych. Od strony organizacyjnej dostępność kojarzona jest również z procesem wdrażania obowiązujących przepisów i wykorzystywania lub pozyskiwania odpowiednich zasobów, np. ludzkich czy finansowych. Wreszcie dostępność związana jest z empatią i wrażliwością na potrzeby drugiego człowieka.

Ryc. 2. Czym jest dostępność architektoniczna, komunikacyjno-informacyjna i cyfrowa instytucji kultury?

Zdaniem badanych osobą ze szczególnymi potrzebami jest każdy potencjalny odbiorca, czyli nie tylko osoba z niepełnosprawnościami, ale i opiekunowie z dziećmi czy seniorzy. To ktoś, kto wymaga dodatkowej opieki i udogodnień. W badaniach podkreślano też rolę społeczną, jaką pełnią wobec tych osób instytucje kultury.

Ryc. 3. Osoby ze szczególnymi potrzebami

Jakie kompetencje powinna posiadać osoba odpowiedzialna za wdrażanie dostępności?

Koordynatorzy dostępności zdaniem respondentów powinni charakteryzować się przede wszystkim empatią, związaną ze szczególnymi potrzebami swoich odbiorców. Niezbędne są także wiedza, umiejętności oraz doświadczenie nabyte w trakcie pracy. Te aspekty jeszcze mocniej wybrzmiały podczas zogniskowanych wywiadów grupowych. Ich uczestnicy podkreślali, że do bycia koordynatorem dostępności predysponowane są przede wszystkim osoby o określonych cechach charakteru: wrażliwe, empatyczne, otwarte, komunikatywne, potrafiące budować relacje i szybko adaptować się do zmiennego otoczenia. Takie, które umieją bronić własnego zdania, ale i przyznać się do niewiedzy. Oprócz tego istotna jest rozległa wiedza, łącząca aspekty humanistyczne i techniczne.

Ryc. 4. Cechy dobrego koordynatora dostępności

Jakich zasobów wymaga wdrażanie dostępności w instytucjach kultury?

Odpowiedzi ankietowanych i uczestników fokusów na pytanie dotyczące zasobów niezbędnych do tego, by instytucje kultury były bardziej dostępne, wzajemnie się uzupełniają. Ankietowani wskazywali przede wszystkim na zasoby finansowe i ściśle z nimi związane zasoby rzeczowe (za pieniądze można zakupić sprzęt i oprogramowanie) oraz ludzkie (dodatkowe fundusze umożliwią zatrudnienie pełnoetatowych koordynatorów dostępności lub zlecenie na zewnątrz usług związanych z dostępnością). Pośrednio z tą kwestią związany jest czas jako zasób, gdyż zatrudnienie większej liczby pracowników umożliwi im realizację zaplanowanych działań związanych z dostępnością.

Uczestnicy wywiadów zwracali uwagę przede wszystkim na konieczność uwrażliwienia na osoby ze szczególnymi potrzebami wśród wszystkich pracowników organizacji i całego społeczeństwa. Za istotne wskazano wsparcie przełożonych i organizatora w zapewnianiu dostępności oraz umieszczenie związanych z tym kwestii w wytycznych i regulaminach organizacyjnych. Konieczna zdaniem respondentów jest także współpraca z osobami ze szczególnymi potrzebami, organizacjami, które je wspomagają, usługodawcami oraz wzajemna wymiana doświadczeń z innymi osobami odpowiedzialnymi za wdrażanie dostępności w instytucjach. Dla uczestników fokusów finanse były jednym z wielu istotnych aspektów. Można zatem uznać, że odpowiedzi uzyskane z ankiet i zogniskowanych wywiadów grupowych dotyczące zasobów wymaganych do wdrażania dostępności w instytucjach kultury wzajemnie się uzupełniają, tworząc wielowątkowy obraz.

Jakie trudności pojawiają się przy wdrażaniu dostępności w instytucjach kultury?

Jedną z największych przeszkód we wdrażaniu dostępności okazały się finanse. Zarówno rozmówcy, jak i ankietowani podkreślali, że ograniczone budżety publicznych instytucji kultury, szczególnie w popandemicznej rzeczywistości, są niewystarczające by pokryć niezbędne i kosztowne wydatki związane z dostępnością. Na niekorzyść działa również czas, ponieważ harmonogram wdrożenia ustawy jest bardzo napięty, więc instytucje kultury zmuszone są do podejmowania działań najbardziej pilnych i będących w zasięgu ich niewielkich możliwości.

Kolejną trudnością jest brak wykwalifikowanej kadry. Na zatrudnienie nowej osoby często nie ma środków, dlatego dodatkowy zakres obowiązków związanych z dostępnością powierzany jest dotychczasowym pracownikom. Te osoby, i tak już mocno przeładowane pracą, muszą – często na własną rękę – dodatkowo się szkolić, by nabyć niezbędną wiedzę i umiejętności.

Istotny jest też brak znajomości szczególnych potrzeb odbiorców, a to wiąże się z obawą, że oferta instytucji kultury nie będzie odpowiednio dostępna. Brak podstawowej wiedzy teoretycznej i doświadczenia generuje w pracownikach instytucji stres związany z dostępnością i obawę przed ewentualnymi karami uwzględnionymi w ustawie.
Badani zwracali również uwagę na trudności dotyczące dostępności architektonicznej wynikające z faktu, że niektóre siedziby instytucji kultury mieszczą się w obiektach zabytkowych. W takich przypadkach wdrażanie pewnych rozwiązań dostępnościowych jest szczególnie problematyczne, a niekiedy wręcz niemożliwe.

Ważną kwestią są trudności związane z mentalnością zarówno dyrekcji i pracowników instytucji kultury, jak i otoczenia. Zdaniem badanych brakuje wrażliwości na potrzeby osób ze szczególnymi potrzebami, więc wdrażanie jakichkolwiek rozwiązań spotyka się z niezrozumieniem, a w konsekwencji marginalizowaniem tego obszaru lub ograniczaniem się do wprowadzenia zmian ilościowych (zgodnych z ustawą), a nie jakościowych, czyli tych, które są rzeczywiście niezbędne.

Rekomendacje

Na podstawie przeprowadzonych badań, autorki sformułowały kilka rekomendacji, mających na celu poprawę efektywności podjętych dotychczas działań w tym obszarze. Chociaż rekomendacje wynikają bezpośrednio z badań prowadzonych na gruncie polskim, to  mogą stać się one również inspiracją dla osób tworzących politykę kulturalną w zakresie dostępności w innych krajach: 

Stworzenie systemu wsparcia – szczególnie na poziomie regionalnym – w zakresie interpretacji obowiązujących przepisów 

Instytucje kultury, szczególnie mające siedzibę w gminach wiejskich, nie posiadają wystarczających zasobów na wsparcie prawne. Wprowadzone przepisy ustawy okazały się trudne w interpretacji, a w konsekwencji trudne do wdrożenia. 

Ewaluacja podjętych przez instytucje działań z uwzględnieniem wprowadzonych zmian jakościowych a nie tylko ilościowych 

Kontrola podejmowanych przez instytucje kultury działań na rzecz dostępności ogranicza się do sprawdzenia ilościowego podejmowanych działań czy wdrażanych udogodnień. Brakuje oceny, czy wprowadzone zmiany realnie przyczyniają się do zwiększenia dostępności i odpowiadają na potrzeby odbiorców. 

Budowanie sieci współpracy między osobami odpowiedzialnymi za wdrażanie dostępności w instytucjach kultury oraz ekspertami i organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz osób ze szczególnymi potrzebami 

Wdrażanie dostępności powinno mieć charakter partycypacyjny. Pełne zrozumienie szczególnych potrzeb odbiorców nie jest możliwe bez odzwierciedlenia w jakości relacji budowanych z otoczeniem publicznych instytucji kultury. 

Organizacja szkoleń z zakresu dostępności skierowanych do pracowników instytucji kultury  

Wdrażanie dostępności wymaga adaptacji instytucji kultury do zmiennych warunków i stałego doskonalenia się kadr kultury, a więc nabywania nowych umiejętności. Potrzebne do tego jest ciągłe szkolenie personelu, praca zespołowa oraz zachęcanie do poszukiwania nowych sposobów zwiększenia poziomu dostępności. 

Wypracowanie katalogu dobrych praktyk (bazy) w zakresie dostępności 

Wdrażanie dostępności wymaga zrozumiałych celów działania i zadań. Tworzenie katalogu dobrych praktyk, na których można się wzorować wzbudza entuzjazm i wzmacnia motywację do wykonywania zadań. 

Prowadzenie działań edukacyjnych (już na poziomie wczesnoszkolnym) uwrażliwiających na potrzeby innych 

Budowanie wrażliwości na potrzeby innych są filarem wdrażania dostępności. Działania te powinny mieć więc miejsce już na wczesnym etapie edukacji, bo tylko społeczeństwo empatyczne jest zdolne do tworzenia środowiska pozbawionego wykluczenia. 

Rozwój wolontariatu – zarówno wśród osób ze szczególnymi potrzebami, jak i na ich rzecz 

Wolontariat rozwija empatię i wrażliwość, pomaga w nawiązywaniu wartościowych relacji oraz ułatwia nabycie czy rozwój umiejętności. Rozwój wolontariatu koresponduje z rozwojem kompetencji społecznych, które są kluczowe dla procesu wdrażania dostępności.  

Na zakończenie warto dodać jeszcze jedną rekomendację o charakterze badawczym. Celem badań było określenie w jaki sposób wprowadzone w Polsce systemowe rozwiązania prawne przekładają się na praktyczne działania zarządcze wewnątrz instytucji kultury, zarówno na poziomie regionalnym, jak i lokalnym. Chcąc odpowiedzieć na pytanie, czy podjęte działania są skuteczne, należałoby przeanalizować jeszcze jedną grupę interesariuszy tego procesu, czyli odbiorców działań instytucji, charakteryzujących się szczególnymi potrzebami. Bowiem tylko odpowiedź na realne potrzeby publiczności instytucji kultury będzie świadczyła o skuteczności w zakresie zapewniania dostępności przez te podmioty. 

Cały raport badawczy można pobrać ze strony www.kultura.uj.edu.pl/nauka/badania/dostepnosc

Autorki: Agnieszka Konior, Anna Pluszyńska, Anna Grabowska, Agnieszka Czyczyło